Ciekawe miejsca,miejscowości,zabytki- Pomorza Zachodniego

GIZIO · Post by **GIZIO** » 21 Jan 2007, 20:30

Serwo

Mam nową propozycję.Proponuje dział jak w temacie opisujący ciekawe miejsca z punktu historycznego jak i turystycznego.Mam nadzieje,że przyjmnie się on i forumowicze będą opisywać ciekawe miejsca z naszego regionu warte odwiedzenia.Jako,że zproponowałem ten temat więc i ja zacznę.

Jako,że ostatnio odwiedziłem Czarne,a więc o Czarnym będzie mowa.
CZARNE-miasto leżące nad rzeką Czernicą.Niewielki ośrodek usługowo-przemysłowy.Duży zakład karny.Czarne liczy około 6-7 tys mieszkańców.
Z HISTORII MIASTA-Okoliczne tereny należały do Pomorza Gdańskiego.W 1308 opanowali je Krzyżacy,którzy w latach 1395-1403 wznieśli tu zamek.Obok zamku istniała już wcześniej osada,która przywilejem wielkiego mistrza Konrada von Jungingena w 1395r.otrzymała prawa miejskie.Od istniejącej w niej kuźni nowo powstałe miasto nazwano Hammerstein.Rok1433 to wojny krzyżacko-polskie.w tym też roku pod Czarnem stacjonowały wojska hysko -polskie,które pociągneły na oblężenie Chojnic.W 1466 Czarne włączono do Polski.W czasie wojny polsko-szwedzkiej w 1627 zajeli je Szwedzi.Zostali jednak osaczeni przez hetmana Koniecpolskiego i rozgromieni w bitwie pod miastem.W 1659 znów Czarne zajmują Szwedzi.Po pierwszym rozbiorze Czarne przechodzi pod władanie Prus.W latach 1885 na południe od miasta utworzono poligon,a w trzy lata później doprowadzono połączenie kolejowe z Szczecinkiem i Człuchowem.W 1933 na skraju poligonu utworzono jeden z pierwszych obozów koncentracyjnych,a w 1939 na jego miejscu utworzono obóz jeniecki.Czarne zdobyto 26 lutego 1945.Po wojnie zmieniono dawną nazwę Hamersztyn na Czarne.
ZABYTKI-miasto zachowało średniwieczny układ urbanistyczny z prostokątnym rynkiem.Na tyłach wschodniej pierzeji rynkowej,przy ulicy Kościelnej barokowy kościół pw.Wniebowzięcia NMP wzniesiony w 1757r.Przy ulicy Zamkowej,nad Czernicą znajdował się dawniej zamek wzniesiony przez krzyżaków w latach 1395-1403.W 1850 na dziedzińcu zamkowym zbudowano pałac eklektyczny stojący do dnia dzisiejszego.Na skwerze przy dworcu czołg-pomnik poświęcony żołnierzom polskim poległym na pomorzu w 1945.Przy murach zakładu karnego ciekawy pomnik poświęcony poległym żołnierzom(mieszkańcom Hammerstein)z pierwszej wojny światowej i cmentarz.W lesie za miastem na południe od szosy do Szczecinka,na terenie dawnego obozu jenieckiego pomnik ku czci ofiar Stalagu IIb Hammerstein.
6km na północny wschód od miasta,w lesie w nadleśnictwie Czarne"Rezerwat Cisowy"-jedno z największych w Polsce stanowisk cisa.

Courtenay · Post by **Courtenay** » 22 Jan 2007, 05:58

hey,ja mam cos!!!!!............o ile Stare Drawsko nie jest zadaleko ????(od Szczecinka)
Pracowalem kiedys w Starym Drawsku za rybaka..Na jez.Drawskim jest wielka wyspa Bielawa.Odwiedzalem dosc czesto rolnika co mieszkal tam razem z zona i mieli oni tam male gospodarstwo rolne.Opowiadal mi ze tam za niemcow byl folwark i mieli nawet jencow do pracy.Ci jency mieszkali w osobnym budynku z zakratowanymi oknami..Ciekawi mnie czy ktos moze zna tych ludzi,lub moze wiecej o histori tej wyspy.Ciekawe czy te gospodarstwo nadal istnieje.Sam widzialem te stare budynki.Poza historia, to jest tam bardzo turystycznie , byly nawet domki campingowe do wynajecia i kajaki..To bylo w 70-siatych.Sielawa plywala 3 razy:raz w jeziorze ,raz w masle i raz w spirytusie...........he he (z miodem )

Pozdrowienia

GIZIO · Post by **GIZIO** » 22 Jan 2007, 06:52

Serwo

A oto co znalazłem na temat wspomnianej przez Ciebie wyspy.

Wyspa Bielawa znajduje się na jeziorze Drawskim(około 0,5 km w linii prostej od Starego Drawska) o pow.80 ha. Jest piątą co do wielkości wyspą śródlądową w Polsce,posiada stałych mieszkańców i była dawniej wykorzystywana rolniczo.Na wyspie wytyczono ścieżkę przyrodniczą"Wyspa Bielawa" o długości 4 km.Największą osobliwością przyrodniczą wyspy jest 200-letni buk o obwodzie 790 cm i wysokości 30 m.Atrakcją ścieżki jest wieża służąca do obserwacji ssaków i ptaków.Na wyspę można się dostać wypożyczając sprzęt pływający w Drawsku.

Ps.Dziwne,że nie wspomniałeś o zamku Drahim(raczej ruinach),bo to jest największa atrakcja turystyczno-historyczna Starego Drawska.Pozdro.

GIZIO · Post by **GIZIO** » 22 Jan 2007, 20:09

JELEŃ.Wieś(wzmiankowana w XIV w.) na przesmyku pomiędzy jeziorem Sercze(30ha) i jeziorem Jeleń(18ha) we wsi,będącej niegdyś własnością pomorskiego rodu Boninów,kościół o konstrukcji szachulcowej z 1770r.Przed kościołem rosną wiekowe lipy,również w parku wiele starych drzew:buki,dęby i klony.Przy północnym krańcu jeziora,na niewielkim wzgórzu porośniętym drzewami i krzakami znajduje się grodzisko z okresu kultury łużyckiej.Na jego szczycie leży duży głaz narzutowy,nazywany Kamieniem Ofiarnym.Być może znajdowała się tu jakaś budowla.W źródłowych przekazach wzgórze to nazywane jest Góra Zamkową.

Pozdro.

hammerstein-słomek · Post by **hammerstein-słomek** » 22 Jan 2007, 22:04

hmm ciekawe w drzewie genealogicznym mojej rodziny pojawia sie nazwisko bonin

GIZIO · Post by **GIZIO** » 23 Jan 2007, 11:35

BOBOLICE-miasto na Pojezierzu Bytowskim,nad Chocielą.Lokalny ośrodek rolniczo-usługowy.Mały ośrodek przemysłu spożywczego,chemicznego i drzewnego.Liczba mieszkańców ok 5 tys.Pierwsza wzmianka o Bobolicach pochodzi z 1262r,w dokumencie biskupa kamieńskiego Hermanna von Gleichen,w którym darowuje on klasztorowi z Bukowa Morskiego dziesięciny,w tym między innymi z Bobolic.w 1339r.biskup Fryderyk von Eickstadt wykupił część Bobolic od swoich lenników,rodów von Wedel,von Spenning i von Sanitz.Z aktu kupna wynika,że Bobolice musiały być znaczną osadą skoro zostały tam określone jako civitas-miasto.Z tego samego roku pochodzi wzmianka o zamku.W 1340 ten że biskup dokonał lokacji miasta na prawie lubeckim.Bobolice nigdy nie rozwinęły się,jako ośrodek miejski,zawsze pozostawały lokalnym ośrodkiem gospodarki rolnej.W XV-XVI wieku często zmieniały właściciela.Należały kolejno do rodów:von Massow,Eberstein,Lode i Puttkamerów.W 1577 ponownie wróciły do biskupów kamieńskich
.Po wojnie trzydziestoletniej,w latach 1650-1684,należały do księcia Ernesta Bogusława de Croy,ostatniego tytularnego biskupa kamieńskiego.Po jego śmierci przeszły pod panowanie Brandenburgii.W XVIIIw.rozwinęło się sukiennictwo i szewstwo.W tym samym czasie powstała manufaktura tytoniowa i garbarska.W 1897r. uruchomiono połączenie kolejowe z Grzmiącą,przedłużone w 1903r.do Polanowa.W latach 1872-1932 Bobolice były siedzibą powiatu.W 1932r.włączono je do powiatu koszalińskiego.27 lutego 1945 po ciężkich walkach zostały zdobyte przez wojska radzieckie.Miasto zostało kompletnie zniszczone,w gruzach legło 75% zabudowy,zdemontowano też obie linie kolejowe.Zniszczone Bobolice utraciły prawa miejskie.Odzyskały je w 1958r.
ZABYTKI-W wyglądzie miasta dominuje powojenna zabudowa.Z dawnego śródmieścia ocalała jedynie wschodnia pierzeja rynku,kamieniczki z przeł.XIX-XX.Północną strone rynku zamyka neogotycki kościół pw.Wniebiwzięcia NMP z 1886r.
Przy ul.Pocztowej ładne wille z początku XXw,a u jej zbiegu z ul.Szpitalną neogotycki kościólek z pocz.XXw.W parku przy stadionie zarysy dawnego grodziska(X-XIIIw).Prawdopodobnie w tym miejscu znajdował się zamek uwidoczniony na mapie Lubinusa w 1618r., o którego losach nic bliżej nie wiadomo.
Na cmentarzu Panteon Pamięci-pomnik poświecony ofiarom II wojny światowej.

Seba · Post by **Seba** » 23 Jan 2007, 11:44

Witam. Jako ciekawostkę podam lnik.
http://mgokbobolice.info/mgok/modules.p ... =0&thold=0

GIZIO · Post by **GIZIO** » 23 Jan 2007, 12:01

Serwo

No widze powoli jakąś reakcje z drugiej strony i oto chodzi.

Mam cichą nadzieje,że będziecie się dzielić ciekawymi informacjami historycznymi na temat naszego regionu,a także miejscami wartymi odwiedzenia. Pozdro.

britneykiller · Post by **britneykiller** » 23 Jan 2007, 15:42

Seba wrote:Witam. Jako ciekawostkę podam lnik.
http://mgokbobolice.info/mgok/modules.p ... =0&thold=0

Bardzo ciekawy artykuł. Wszystkim, których interesuje obecny stan tego, co pozostało po linii Grzmiąca - Korzybie, zachęcam do odwiedzenia adresu http://pkpp.ostbahn.pl/Galeria-22 oraz adresu http://koleje.uctb.pl/polanow/polanow.php. Szczególnie drugi adres - strona, na której opisano historię polanowskiego węzła kolejowego - jest wart odwiedzenia. Polecam

.

GIZIO · Post by **GIZIO** » 24 Jan 2007, 08:17

PODGAJE-wieś na skrzyżowaniu głównych dróg Gorzów-Gdańsk i Poznań-Koszalin.Założona w dobrach królewskich w 1579r.przez Jakuba Mileke.W XVIIIw.była ośrodkiem sukiennictwa.W 1945r.wieś leżała w tzw.pasie przesłaniania Wału Pomorskiego i była miejscem ciężkich bojów 1 Dywizji Piechoty im.T.Kościuszki.Wieś zdobyto po trzech dobach zaciętych walk-3 lutego 1945r.Przy pierwszej próbie opanowania wsi 32 żołnierzy polskich wzięto do niewoli i powiązanych łańcuchami i drutem kolczastym uwięziono w stodole,która podczas walk spłoneła.Wszyscy zginęli.Ogółem w walkach o Podgaje zginęło ponad 200 polskich żołnierzy.
W miejscu gdzie stała stodoła pomnik ku czci spalonych żołnierzy.Prochy ofiar w 1953r.przeniesiono na cmentarz wojenny w Drawsku Pomorskim.We wsi nowoczesny kościół zbudowany w latach 80.na miejscu XVII-wiecznego,zniszczonego w 1945.
Na wschód od wsi rozległe lasy Puszczy nad Gwdą(eldorado dla grzybiarzy i wędkarzy).
Dwa kilometry na wschód,na rzece zalew i mała elektrownia wodna zbudowana w 1929r.

GIZIO · Post by **GIZIO** » 29 Jan 2007, 11:00

WARCINO-wieś wśród lasów Wysoczyzny Polanowskiej.Pierwszy raz wymieniona w liście lennym Henryka Zitzewitza w 1485r.,pozostała w rękach tej rodziny do 1736r.Następnie właścicielami była rodzina Blumenthalów.W 1867r.majątek w Warcinie nabył od Wernera Edwarda von Blumenthal,premier i minister spraw zagranicznych Prus Otto von Bismarck,późniejszy(od 1871r.)kanclerz zjednoczonych Niemiec.Stary dwór został przez nowego właściciela przebudowany.Od południa dostawiono nowy budynek w stylu neorenesansu,rozebrano oba skrzydła boczne,a w miejsce wschodniego wzniesiono nowe murowane.W tym stanie pałac przetrwał do dziś.Najstarszą i główną jego częścią jest XVII-wieczny dwór,którego wnętrza i elewacje zostały zmienione w czasie przebudów w XIX i XX w.Prostopadle przylega do niego skrzydło wschodnie z wieżą,dobudowane na przeł.XIX iXXw.W skrzydle tym zachowała się klatka schodowa z marmurowanymi schodami i kaflowymi piecami(jeden z nich m.in.z herbem Bismarcków).Od południa przylega skrzydło neorenesansowe,ukończone w 1874r.w którym zachował się wystrój i częściowe wyposażenie gabinetu Otto von Bismarcka-drewniany belkowy strop,płycinowa boazeria,parkiet,ozdobne drzwi,ceramiczny kominek,szafa i kredens.W elewacji tego skrzydła warto zwrócić uwagę na brązową płytę z 1893r.przedstawiającą ulubionego konia kanclerza.Początkowo kanclerz przyjeżdżał do Warcina jedynie na krótkie pobyty.Po dymisji w 1890r.zamieszkał na stałe.Po jego śmierci w 1898 majątek przejął jego syn Wilhelm,a następnie wnuk Wilhelm Mikołaj,który władał majątkiem do II wojny światowej.Pałac otacza rozległy (ok.100ha)park krajobrazowy ze stawem i wznoszącymi się ponad nim tarasami ogrodowymi.W parku jeszcze po wojnie znajdowały się dwie kaplice grobowe rodzin Blumenthalów i Bismarcków.Po tej drudiej pozostały fragmenty fundamentów i trzy płyty nagrobne:syna kanclerza,hrabiego Wilhelma,jego żony Sybilli Maliny i ich syna Wilhelma Mikołaja.Z budynków gospodarczych dawnego majątku przetrwała zaniedbana stajnia szachulcowa z końca XVIIIw.z wieżyczką i portykiem wspartym na czterech kolumnach.Obecnie w pałacu mieści się technikum leśne.

GIZIO · Post by **GIZIO** » 30 Jan 2007, 11:23

CHOJNA-miasto nad Rurzycą,przy linii kolejowej Szczecin-Kostrzyn.We wczesnym średniowieczu istniał tu gród pomorski.Prawa miejskie,wzorowane na mieście Stendal w Starej Marchii,nadał osadzie książe pomorski Barnim I przed 1244r.Nowe miasto otrzymało nową nazwę Konigsberg (Królewiec),która funkcjonowała do 1945.W 1270r.miasto i okoliczne tereny opanowała Brandenburgia,wcielając je do nowo powstałej Nowej Marchii.Margrabiowie potwierdzili w1271r.wcześniejsze przywileje,a w 1310 i 1329r. nadali nowe z prawem do wielkiego targu.Podstawą rozwoju Chojny był handel zbożem spławianym stąd Rurzycą do Odry i dalej do Szczecina.Rozwijało się rzemiosło i produkcja piwa.W XIV w.wzniesiono mury obronne i ratusz,a w końcu tego stulecia przystąpiono do budowy monumentalnego kościoła.W latach 1402-1454 Chojna należała przejściowo do Krzyżaków W związku z tym podczas wojny polsko-krzyżackiej w 1433r.miasto oblegały oddziały polsko-hyskie,które jednak nie zdołały go zdobyć.Do początków XVIIw.Chojna przeżywała największy okres rozkwitu.W XVIIIw.powstały manufaktury wyrobów bawełnianych i skórzanych.Dużą sławą cieszył się zakład ludwisarski rodziny Fischerów,w którym do 1820r.odlano ponad 100 dzwonów.Działalność Fischerów kontynuował Johann Jakub Wolff z Berlina,który w 1827r.wybudował nową odlewnię.W 2 poł.XIXw.Chojna stała się węzłem drogowym.Działała tu stacja poczty,skąd codziennie odjeżdżały 22 dyliżansy.W 1887r.uruchomiono połączenie kolejowe na linni Szczecin-Kostrzyń.W 1939r.pod miastem zbudowano lotnisko i koszary dla wojsk lotniczych.W czasie wojny powstał tam oddział obozu koncentracyjnego w Ravensbruck dla kobiet.W czasie II wś o miasto toczyły się zaciekłe walki-75% zabudowy legło w gruzach.W latach powojennych wiekszą część śródmieścia zabudowano standartowymi blokami.odbudowano zabytki ,a lotnisko zajął garnizon wojsk radzieckich, który stacjonował tam do 1992r.
Chojna to miasto cennych zabytków.Wokół średniowiecznego Starego Miasta zachowały się odcinki murów obronnych.Wzniesiono je w 1.poł.XIV w.W linni murów znajduja się trzy baszty:Piekarska,Więzienna i Bociania,kilkanaście półbaszt oraz dwie bramy-Świecka i Barnkowska.W centrum miasta znajduje się pusty brukowany plac-dawny rynek,którego zabudowa została doszczętnie zniszczona w 1945.Ze zniszczeń odbudowano jedynie późnogotycki ratusz,jeden z najpiękniejszych tego typu obiektów w Polsce.Po środku placu pomnik.Naprzeciwko wznosi się ogromna bryła kościoła pw.NMP-jednej z najwspanialszych świątyń na Pomorzu.We wschodniej części Starego Miasta,przy ulicy Dworcowej znajduje się dawny kościół i klasztor Augustianów pw.Św.Trójcy.Za bramą Świecką,przy ul.Szczecińskiej ruina późnogotyckiej kaplicy cmentarnej pw.św.Gertrudy z 1409r.Przy niej cmentarz wojenny i poomnik 3985 żołnierzy radzieckich poległych w czasie walk o miasto i okolice.Przy ul.Kościuszki neogotyski kościół pw.Najświętszego Serca Jezusowego,zbudowany w 1913r.W parku nad Rurzycą,przy ul.Wojska Polskiego ogromny stary platan"Olbrzyn"o obwodzie 8,6m,będący największym drzewem tego gatunku w Polsce.

GIZIO · Post by **GIZIO** » 05 Feb 2007, 12:22

BIAŁOWĄS-wieś na skraju rozległych lasów,w pobliżu doliny Parsęty.W XVI-XVIIIw.własność Glasenappów.W 1892r.majątek nabyła rodzina Rittbergów,która gospodarzyła tu do 1945r.W 1896r.Rittbergerowie wznieśli na miejscu wcześniejszego dworu neogotycki pałac.Budowla ma plan prostokąta z dwoma ryzalitami na narożach.W portalu nad wejściem znajduje sie kartusz herbowy Rittbergów.Obok pałacu,wokół nieregularnego dziedźińca rozmieszczone,są budynki dawnego folwarku z przeł.XIX i XX w.W parku przy drodze prowadzącej do pałacu ryglowy domek ogrodnika(XIX w.),a przy nim pomnikowy 700 letni dąb o obwodzie 820 cm.W północno-zachodniej części parku zdewastowany cmentarz rodziny Rittbergów.Pałac mieścił dawniej ośrodek szkoleniowy,obecnie własność prywatna.
Na północnym skraju wsi kościół ryglowy wzniesiony w 1689r.jako kaplica grobowa Glasenappów.Od zachodu przylega doń wieża nakryta dwukondygnacyjnym hełmem z iglicą.Bogate,barokowe wyposażenie wnętrza przeniesiono po wojnie do kościoła w Krosinie.W krypcie pod nawą znajduje się 20 barokowych trumien ze zmumifikowanymi zwłokami członków rodziny Glasenappów zmarłych w latach 1674-1710

GIZIO · Post by **GIZIO** » 24 Feb 2007, 14:22

CZAPLINEK i jego zabytki.
Czaplinek jest jednym z nielicznych miast na terenie Pomorza Zachodniego,które zachowało niemal w całości przedwojenną zabudowę i nie jest zeszpecony blokami z okresu PRL-u.Zachowała się zabudowa Rynku z przeł.XIX i XX w.o cechach elektycznych i secesyjnych.W północnej pierzeji rynkowej uwagę zwraca zbudowany w ostatnich latach nowoczesny budynek hotelu"Elektor".W tej samej pierzeji ,w bibliotece znajduje się izba muzealna poświęcona historii miasta.Po wschodniej stronie rynku kościół pw.Podwyższenia Krzyża Sw.z 1829r.neoromański,wybudowany według projektu znanego architekta niemieckiego Karla Friedricha schinkla.Stoi w miejscu rozebranego starszego kościoła z 1753r.Jest budowlą na planie krzyża,z nawą poprzeczną.Z pierwotnego wyposażenia kościoła zachowała się jedynie empora organowa i organy wykonane w 1862r.przez firmę B.Grunberga ze Szczecina.Wystrój ścian i stropu jest współczesny.
Przy ul.Moniuszki znajduje się najcenniejszy zabytek Czaplinka-kościół pw.Trójcy Św.Wzniesiony z granitowych głazów,prawdopodobnie w końcu XIV w .lub na pocz.XVw.w miejscu gdzie przypuszczalnie znajdował się zamek templariuszy.Obecna formę uzyskał po przebudowie ukończonej w 1753r.po zniszczeniach pożarem w 1725r.W jednonawowym wnetrzu znajduje się cenny,późnobarokowy oltarz z XVIIIw.z obrazem koronacji NMP.Z obustron obrazu ustawione są po 3 spiralne kolumny dźwigające gzyms,na którym wsparty jest baldachim zwieńczony rzeżbą Chrystusa Zmartychwstałego.Nad chórem małe obrazy przedstawiające sceny Zwiastowania i Narodzenia Chrystusa.Poniżej stropu,dookoła wnętrza kościoła portrety 12 apostołów.Ambona klasyczna z 1823r.Organy neoromańskie z 2. poł.XIX w.Przy kościele drewniana dzwonnica z zadaszeniem gontowym,na której dzwon z 1730r.wykonany w Kołobrzegu,z inskrypcją w języku łacińskim:"Ten,który po raz drugi przez smutne wydarzenia zniszczony ogniem,został odtworzony przez Christiana Heina,kanonika katedralnego poznańskiego,plebana Czaplinka i sekretarza króla polskiego.
W przyległym rynku zachowała się zabudowa małomiasteczkowa z przeł.XIX i XX w.
Na cmentarzu przy ul.Szczecineckiej kwatera i pomnik 22 żołnierzy z 1 Armii Wojska Polskiego poległych w walkach o Czaplinek w 1945r.

GIZIO · Post by **GIZIO** » 02 Mar 2007, 11:07

PARSĘCKO-wieś położona przy drodze Szczecinek-Połczyn-Zdrój u źródeł rzeki Parsęty,wypływającej z podmokłych łąk.We wsi znajduje się dwór klasycystyczny z poczatku XIXw.
Parsęcko to najstarsza osada słowiańska w okolicach Szczecinka.Pierwotnie zbudowana była na tysiącach drewnianych pali,wbitych w dno nie istniejącego już dziś jeziora.Na zachód od wsi,w odległości 500m,widoczne są resztki pali.Około kilometra od wsi,przy drodze do Radomyśla,znajduje się rozległe,wielokulturowe cmentarzysko wczesnośredniowiecznych grobów płaskich i ponad 30 grobów kurchanowych oraz grobowiec z prostokątnym nasypem.
Sama rzeka Parsęta,która tu bierze swój początek,to druga rzeka pod względem długości po Redze i pierwsza pod względem wielkości dorzecza z wszystkich rzek pomorskich.Według różnych źródeł ma od 137do157km długości.Czysta,zimna i dobrze dotleniona woda stanowi wspaniałe środowisko dla ryb szlachetnych z pstrągiem potokowym i lipieniem na czele,okresowo dla troci wędrownej i łososia atlantyckiego.Oczywiście w całej Parsęcie występuje o wiele więcej gatunków ryb.Otoczenie rzeki Parsęty jest równie piękne i bogate w szatę roślinną,natomiast w lasach i nadbrzeżnych łąkach występuje obfitość zwierzyny i ptactwa.Parsęta to dla większości wędkarzy trociowo-łososiowych w Polsce rzeka NR 1,nie dlatego,że troci i łososi jest w niej więcej,ale dla tego,że jest dzika i niemal niezmieniona przez człowieka.