Z dziejów szczecineckiego sądownictwa.

Archiwalne artykuły historyczne, które pojawiały się na łamach Dwutygodnika Szczecineckiego TEMAT. http://www.temat.net
Post Reply
Szczecinek.org
Posts: 168
Joined: 02 Feb 2009, 21:13

Z dziejów szczecineckiego sądownictwa.

Post by Szczecinek.org »

Za pięć lat (tekst z 2005 roku przyp. szczecinek.org) obchodzić będziemy 700 lecie utworzenia Szczecinka. Przez ten okres ustrój miasta ulegał rozlicznym zmianom. Dotyczy to również wymiaru sprawiedliwości. Szczecinek został założony w roku 1310 przez księcia pomorskiego Warcisława IV. Było to więc miasto książęce lokowane na prawie lubeckim. Stanowiło to pewien wyjątek od reguły, gdyż większość miast polskich lokowano na niemieckim prawie magdeburskim lub jego polskich odmianach, tj. prawie chełmińskim i średzkim.

Dwa sądy
Lokowane miasto uzyskiwało immunitet ekonomiczny i sądowy. Ten ostatni określał zasady wymiaru sprawiedliwości w mieście. W Szczecinku działały dwa sądy. Pierwszym był miejski sąd ławniczy, składający się z dożywotnio wybieranego wójta i ławników. Oprócz tego sądu funkcjonował sąd książęcy. Miejski sąd ławniczy obradował w starym, drewnianym ratuszu na rynku miejskim. Wybór dożywotniego wójta musiał być zatwierdzony przez księcia.
Natomiast sądownictwo książęce w imieniu księcia sprawował starosta lub powoływany przez niego podstarosta. Skład sądu książęcego uzupełniali sędziowie grodzcy oraz asesorzy. Funkcja asesorów zanikła dopiero w XVI wieku. W latach 1310-1330 rolę sądu książęcego dla Szczecinka stanowił sąd w Białogardzie, a od 1330 roku, tj. z chwilą utworzenia starostwa szczecineckiego, starosta urzędujący na zamku w Szczecinku.
Podział kompetencji pomiędzy sądami miejskimi, a sądami książęcymi (starościńskimi), nie był przejrzysty. Sąd książęcy w zasadzie w I instancji rozpoznawał sprawy cywilne, z wyjątkiem sporów o ziemię. Ponadto w sprawach karnych orzekał w I instancji, w przypadku czterech przestępstw tzw. grodzkich, tj. podpalenia, napadu na szlachcica, rabunku na drodze publicznej oraz zgwałcenia, a także w sprawach zbrodni przeciwko majestatowi księcia i skarg na urzędników. W pozostałych sprawach sąd książęcy był w zasadzie organem odwoławczym od sądów miejskich. W praktyce jednak niektóre sprawy kierowano bezpośrednio do sądu książęcego. Sam książę mógł "wywołać", czyli rozpatrzyć każdą sprawę przed swoim sądem.

Prawo lubeckie
Lokacja Szczecinka na prawie lubeckim miało swoje konsekwencje również w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Szczecinek stawał się jakby miastem filialnym wobec Lubeki, tj. grodu macierzystego. Oznaczało to, iż szczecinecki sąd mógł zwrócić się w skomplikowanych sprawach do sądu w Lubece z prośbą o tzw. ortyl, czyli przekazać sprawę sądowi lubeckiemu do rozstrzygnięcia.
Podstawowym źródłem prawa dla miast lokowanych na prawie lubeckim stała się księga prawna zwana Zwierciadłem Saskim. Na użytek krajów słowiańskich i pomorskich została ona opracowana przez Mikołaja Jaskiera i ogłoszona w roku 1535 jako spis prawa obowiązującego w miastach pomorskich.
Sąd miejski odbywał swoje posiedzenia zazwyczaj co 6 tygodni. Poza rozstrzyganiem spraw, zajmował się on również egzekucją (wykonywaniem) wyroków wszystkich innych sądów oraz prowadzeniem ksiąg sądowych. Zamieszanie prawne pogłębiał fakt, iż oprócz sądów powszechnych funkcjonowały również odrębne sądy stanowe, np. dla szlachty, czy duchowieństwa. Szczecinek po długich staraniach w roku 1560 uzyskał prawo orzekania we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw dotyczących szlachty.

W państwie pruskim
W wyniku niekorzystnych dla Polski wydarzeń historycznych, ziemie pomorskie, w tym Szczecinek, dostały się pod panowanie Brandenburgii, Prus, a następnie Rzeszy Niemieckiej. Prawem karnym obowiązującym w szczecineckim Sądzie stała się tzw. Carolina w przeróbce B. Groickiego pod tytułem "Postępek z praw cesarskich". Ten postępowy, jak na owe czasy akt prawa karnego, przewidywał jednak między innymi tortury jako środek dowodowy, karanie samobójców, wykonywanie kary na trupie czy zwierzętach, a także procesy o czary. W tej ostatniej dziedzinie ze szczególnej surowości zasłynęły sądy szczecineckie. Pod koniec XVI wieku w naszym mieście spalono na stosie kilkadziesiąt osób.
W państwie pruskim władza sądowa była ściśle związana z administracją i miała charakter stanowy. Sądy dzieliły się na niższe i wyższe. Sądom niższym podlegali mieszczanie i chłopi, wyższym zaś szlachta, duchowieństwo, urzędnicy i wojskowi. Sądy wyższe ponadto w I instancji sądziły ważniejsze sprawy kryminalne ogółu ludności. Sądy wyższe dzieliły się na dwa senaty: pierwszy rozstrzygał w I instancji sprawy należące do jego kompetencji, drugi zaś był organem odwoławczym od wyroków sądów niższych. W Szczecinku funkcjonował sąd niższy, gdyż sądy wyższe znajdowały się na poziomie rejencji.
Reforma pruskiego sądownictwa trwała przeszło 200 lat. Wprowadzono trzystopniową strukturę sądów. Tworzyły ją najpierw sądy powiatowe, apelacyjne i Sąd Najwyższy w Lipsku lub w Berlinie.
W wyniku nowego podziału administracyjnego Prus, w roku 1724 utworzono powiat szczecinecki. W konsekwencji sąd szczecinecki uzyskał status sądu powiatowego. Kolejna reforma podzieliła sądy II Rzeszy Niemieckiej na sądy grodzkie, sądy okręgowe i Trybunał Rzeszy w Berlinie. Po wielu staraniach sąd szczecinecki uzyskał status sądu okręgowego niższego w roku 1829. Podniosło to znacznie rangę miasta. Posiedzenia sądu odbywały się początkowo w nowo wzniesionym ratuszu miejskim (1852r.). Jednakże liczba spraw zmusiła władze niemieckie do wybudowania w roku 1920 nowego gmachu sądu w stylu pseudogotyckim. Do dnia dzisiejszego mieści się tam siedziba Sądu.

Okres powojenny
Po II wojnie światowej, latem 1945 roku, następowało sukcesywne przekazywanie obiektów przez władze sowieckie administracji polskiej. Przekazanie gmachu sądu odbyło się w dwóch etapach. W lipcu 1945 roku, przekazano parter i I piętro, a we wrześniu tego roku II piętro i strych. Przez długi czas w Polsce Ludowej obowiązywało przedwojenne prawo o ustroju sądów powszechnych z lutego 1928 roku, którego jednolity tekst, po zmianach dokonanych od 1944 roku, ogłoszono dopiero w 1964 roku. Nowe prawo o ustroju sądów powszechnych uchwalono w 1985 roku i wielokrotnie je nowelizowano. Struktura sądownictwa była dostosowana do struktury administracyjnej. Tak więc w Szczecinku do 1975 roku funkcjonował sąd powiatowy, a po przeprowadzonej w tym roku reformie administracyjnej, sąd rejonowy.
Odrębne miejsce w wymiarze sprawiedliwości zajmowało karanie za wykroczenia. Początkowo zajmowało się tym sądownictwo starosty. W 1951 roku zastąpiono je kolegiami orzekającymi przy prezydiach rad narodowych. W roku 1958 rola kolegiów uległa zwiększeniu, gdyż powierzono im prawo orzekania kary aresztu zasadniczego. Konieczność dostosowania orzecznictwa do norm europejskich i krytyka działalności kolegiów, doprowadziła do ich likwidacji przekazania orzekania w sprawach wykroczeń sądom powszechnym.


Grzegorz Misiakowski

Dwutygodnik Temat nr 401 z 04.11.2005
www.temat.net
Post Reply